Στη σκιά του Πλάτωνα του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Ο Πλάτων είναι ο πνευματικός γίγαντας με τον οποίο δεν έπαψε ποτέ να αναμετριέται η δυτική σκέψη.


Είναι ο φιλόσοφος που έχει διαβαστεί περισσότερο από κάθε άλλον και για το έργο του οποίου έχουν διατυπωθεί τα πιο διαφορετικά σχόλια και έχουν γραφεί οι πιο αντιφατικές ερμηνείες.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε στην Ιταλία το βιβλίο του Μάριο Βετζέτι, καθηγητή της Ιστορίας της Αρχαίας Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Πάβια, «Un paradigma in cielo» (Carocci, 2009). Πρόκειται για μιαν ιστορία των πολιτικών ερμηνειών της πλατωνικής «Πολιτείας» από τον καιρό του Αριστοτέλη μέχρι και τον εικοστό αιώνα.

Ποιος ήταν, τελικά, ο Πλάτων; Ήταν ο θεωρητικός πατέρας του ολοκληρωτισμού, όπως τον παρουσίασε ο Πόπερ, ή μήπως ήταν ο ουτοπιστής στοχαστής που ονειρεύτηκε έναν διαφορετικό κόσμο, όπως τον ερμήνευσε ο Καντ; Πιθανότατα δεν ήταν ακριβώς ούτε το ένα, ούτε το άλλο.

Η πλατωνική «Πολιτεία», λέει ο Βετζέτι, είναι ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο έργο, πλουσιότατο σε μεταφορές, εικόνες και παράδοξα. Τα δύο πρώτα βιβλία παρουσιάζουν μια θεωρία της καταγωγής της δικαιοσύνης και μια γενεαλογία της ηθικής που οδηγούν ευθέως στον Χομπς και στον Νίτσε. Το τέταρτο βιβλίο παρουσιάζει μια ψυχολογία του διαιρεμένου και συγκρουσιακού εγώ, που θα μπορούσε να παραλληλιστεί με εκείνη του Φρόιντ.

Στο πέμπτο βιβλίο βρίσκουμε την κομμουνιστική ουτοπία, την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της οικογένειας. Στο έβδομο συναντάμε ένα εξαιρετικό δοκίμιο αντιεμπειρικής επιστημολογίας των μαθηματικών. Στο όγδοο μια βαρυσήμαντη παράλληλη κριτική της δημοκρατίας και της τυραννίας. Και, βέβαια, υπάρχει ο Πλάτων που μας είναι περισσότερο οικείος, εκείνος της ιδέας του Αγαθού και της αθανασίας της ψυχής.

Το πιο εντυπωσιακό, όμως, σύμφωνα με τον καθηγητή Βετζέτι, είναι η προσπάθεια να διατηρηθεί ενιαίο αυτό το σύνολο, να οδηγηθούν σε μια θεωρητική σύνθεση τα ετερόκλητα στοιχεία που το συναπαρτίζουν.

Επρόκειτο, βέβαια, για ένα υπερβολικά φιλόδοξο σχέδιο, το οποίο προκάλεσε εύλογα την αντίδραση του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης είναι ο πρόδρομος όλων των ρεφορμισμών. Αυτός λέει: η κοινωνία έτσι όπως είναι σήμερα είναι κατά βάση καλή. Σίγουρα μπορεί και πρέπει να βελτιωθεί, αλλά δεν χρειάζεται να προσφύγουμε σε τόσο δραστικές λύσεις, όπως εκείνες που σκέφτηκε ο Πλάτων.

Πολύ αργότερα, στην εποχή του Διαφωτισμού, ο Καντ βρήκε στον Πλάτωνα το φιλοσοφικό όραμα της δίκαιης κοινωνίας, που στηρίζεται σε σοβαρούς ηθικούς λόγους. Το πλατωνικό πρόγραμμα έμοιαζε, άλλωστε, με το πρόγραμμα του Διαφωτισμού στο μέτρο που ήθελε τη γνώση στην εξουσία.

Ο Χέγκελ είχε αρνηθεί τον ουτοπικό χαρακτήρα της «Πολιτείας» και είχε εντοπίσει σε αυτήν το πνεύμα του καιρού της, την αντανάκλαση της ουσιαστικής ηθικότητας του ελληνικού λαού. Αυτή η ηθικότητα βασιζόταν στην οργανική ενότητα της κρατικής κοινότητας, στη μεγάλη υπεροχή της σε σχέση με το άτομο. Expositio et quaestiones in Aristotelis De anima

Οι ναζιστές στη δεκαετία του 1930 προέβαλλαν καταχρηστικά μιαν εικόνα του Πλάτωνα που υιοθετούσε στοιχεία της εγελιανής ερμηνείας.

Αυτό που για τον Χέγκελ ήταν ένα όριο του Πλάτωνα θεωρήθηκε η μεγαλύτερη αρετή του. Στη Γερμανία της μεταπολεμικής κρίσης, που ήταν εχθρική τόσο απέναντι στον φιλελεύθερο καπιταλισμό όσο και στον σοσιαλιστικό αναρχισμό, η ιδέα της οργανικής ενότητας και της απόλυτης υπεροχής του κράτους γνώριζε μεγάλη επιτυχία. Ο Πλάτων είχε ήδη γίνει μια ιδεολογική σημαία χάρη στο έργο διάσημων «ουμανιστών» φιλολόγων όπως ο Βιλαμόβιτς, ο Γέγκερ και ο Στέντσελ.

Οταν το πρόγραμμα του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος έλεγε ότι οι ναζιστές ήθελαν να κυβερνούν «ως φύλακες με την πιο υψηλή πλατωνική έννοια του όρου» ή όταν ο Χίτλερ έγραφε στο «Mein Kampf» ότι «ελληνικότητα και γερμανικότητα» είναι σύμμαχοι στην πάλη για την υπεράσπιση του «πολιτισμού», δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να αναφέρουν φράσεις που είχαν ήδη γραφεί από τους βερολινέζους καθηγητές της κλασικής φιλολογίας. Την ιδέα ότι έπρεπε να διαπλαστεί ένας νέος και ανώτερος τύπος ανθρώπου, μια «φυλή αρχόντων», οι ναζιστές τη βρήκαν, τουλάχιστον εν μέρει, στη νιτσεϊκή ερμηνεία του Πλάτωνα.

Ο πρώτος τόμος του έργου του Καρλ Πόπερ «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» είναι μια βίαιη επίθεση στον φιλοσοφικό και πολιτικό πλατωνισμό, ο οποίος θεωρείται πνευματικός πρόδρομος των ολοκληρωτισμών του εικοστού αιώνα.

Η επίθεση του Πόπερ προκάλεσε πολλές αντιδράσεις από εκείνους που θεωρούσαν τον Πλάτωνα, όπως λέει ο Γκάνταμερ, «έναν από τους θεμελιωτές πατέρες της χριστιανικής και φιλελεύθερης παράδοσής μας». Πώς είναι δυνατόν να έχουμε στους κόλπους μας τον πνευματικό πατέρα του ολοκληρωτισμού και όχι μόνον να μην το έχουμε αντιληφθεί, αλλά να τον μελετάμε και να τον τιμάμε;

Επρόκειτο για μιαν επίθεση στις ίδιες τις ρίζες της δυτικής κουλτούρας, μιαν επίθεση πολύ σκληρή που δύσκολα μπορούσε να γίνει αποδεκτή. Έτσι, στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, εκδηλώθηκε μια ατέλειωτη σειρά προσπαθειών υπεράσπιστης του Πλάτωνα από τις κατηγορίες του Πόπερ.

Ο Λίο Στράους έθεσε στο επίκεντρο της ερμηνείας του Πλάτωνα την περίπλοκη σχέση διανοούμενων και εξουσίας. Ο Στράους θεωρούσε ότι η φιλοσοφία είναι ανώτερη από την πολιτική, επειδή το περιεχόμενό της δεν είναι ιστορικά καθορισμένο, αλλά είναι αιώνιο και υπερβατικό και ότι επομένως ο διανοούμενος δεν πρέπει να εμπλέκεται στο πολιτικό παιχνίδι.

Αντίθετα, ο φίλος και θεωρητικός αντίπαλός του Αλεξάντρ Κοζέβ θεωρούσε ότι ο φιλόσοφος δεν μπορεί να παραμένει ξένος προς την ιστορία και προς τον μεγάλο στοχασμό για την αλήθεια, που αποκαλύπτεται μόνο μέσα στην ιστορική κίνηση.

ΠΗΓΗ:εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 19-7-2009