ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΑΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ (Για τον Σενέκα)

Luca Giordano, Ο Θάνατος του Σενέκα, πίνακας του 1684


Δεν είναι τυχαίο. Κατά την διάρκεια της κυριαρχίας του τελευταίου αυτοκράτορα της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας, εμφανίζεται το έργο ενός πνεύματος που απο πολλές απόψεις η ζωή του υπήρξε καθοριστική για την φιλοσοφία και την πολιτική σκέψη γενικότερα. Το έργο του Σενέκα. Μία τραγική φιγούρα , μία τραγική σκέψη, μία τραγική σύμπτωση. Ο άνθρωπος που καθοδήγησε πνευματικά την χρυσή περίοδο του Νέρωνα, είναι αυτός που θα βρεθεί κατηγορούμενος για συνωμοσία εναντίον του και θα διαταχθεί να αυτοκτονήσει. Ο ίδιος ο Νέρωνας θα οδηγηθεί επίσης με διαταγή απο την Σύγκλητο στην αυτοκτονία όταν πια θα έχει χάσει την εξουσία απο τα χέρια του.

Δύο πρόσωπα θεσμοί και υποκείμενα των θεσμών την ίδια στιγμή. Η σκέψη του Σενέκα είναι μία πιστή έκφραση αυτής της πανίσχυρης πολιτικής μηχανής της Ρώμης, τίποτα,ακόμα και ένας απόλυτος αυτοκράτορας δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την μοίρα που του επιφυλάσει η πάλη των ηγετικών θεσμών της αυτοκρατορίας.
Το απόλυτο Υποκείμενο της απόφασης που εν δυνάμει γίνεται το απόλυτο υποκείμενο της υποταγής και της συναίνεσης μέχρι θανάτου. Ο Σενέκας αποφασίζει συνειδητά να υπάρξει και να εργαστεί εντός αυτής της δαιμονιακής πολιτικής τελετουργίας, να δώσει εφόδια διακυβέρνησης και πολιτικής και φιλοσοφικής καλλιέργειας στα ιερά τέρατα της εξουσίας και έτσι να κατοχυρώσει , ίσως για πρώτη φορά το ρόλο του οργανικού διανοούμενου της εξουσίας, σχεδιαστής και συνεργός των πράξεων της και των ιδεολογικών της καθάρσεων,

Όμως, ακριβώς γιατί ο Σενέκας δεν ζει μέσα στην περίοδο της Ρωμαικής Δημοκρατίας αλλά στο απόγειο του απολυταρχισμού της αυτοκρατορίας, αναπτύσσει την δική του Στωική πνευματική προσέγγιση βασισμένος σε ένα πολιτικο-ηθικό ρεαλισμό που η ωμότητα του ανοίγει σίγουρα τον δρόμο σε αυτό που τόσο πολύ θα μας εντυπωσιάσει μετά στο έργο του Μακιαβέλι.
Οι Στωικές έννοιες στον Σενέκα, γύρω απο την πνευματική γαλήνη, την Οργή , την συντομία της ζωής, τα τραγικά-δραματικά έργα που συνέγραψε, η πραγματεία του περί των φυσικών πραγμάτων και φυσικά η ίδια του η διαδρομή, επιδεικνύουν ένα έργο αδιάφορο για κάθε θεολογία, και όποτε θεολογεί το κάνει για να ανυψώσει την αξία των ανθρώπινων πραγμάτων και ενεργειών. Ο Σενέκας φιλοσοφεί με ένα τρόπο που μόνο την πρακτική και ηθική διάσταση του ηγεμόνα ή των ηγεμονικών ομάδων επιθυμεί να ενισχύσει. Η σκέψη του γυρίζει γύρω απο την αποδοχή του μοιραίου Κακού που εκ των πραγμάτων αναπαράγει η ανθρώπινη δράση, η σκέψη του βασανίζει τυραννικά την συνείδηση γιατί ξεσκεπάζει την θέληση του υποκειμένου να εξουσιάσει απόλυτα επειδή αυτό θεωρεί ως ευτυχία.
Δεν είναι υπερβολικό να πούμε , και αυτό φαίνεται και στα θεατρικά έργα του( κυρίως στον Οιδίποδα του Σενέκα) πως απορρίπτει κάθε δυνατότητα κάθαρσης για την πράξη του ανθρώπου, κάθε συγχώρεση έχει πεθάνει, το κίνητρο της επιβολής και η αυτοσυνείδηση του Εαυτού ταυτίζονται και τους αποδίδεται μία φυσικότητα , μοιραία, Στωικά ντετερμινιστική.

Ο σύμβουλος του Αυτοκράτορα που ζεί σαν ένα Alter ego του αυτοκράτορα. Ο Νέρωνας οδηγεί στην αυτοκτονία τον Σενέκα επειδή δεν τολμά να αυτοκτονήσει ο ίδιος, ο ίδιος ως αδύναμος να υπάρξει ως μια αποκλειστικά πνευματική δικαιολόγηση της βίας και όχι μόνο ως εκτελεστής στην χυδαία Κρατική και πολιτική πάλη. Ο Σενέκας είναι ο αυτοκράτορας του αυτοκράτορα και για αυτό πεθαίνει. Μια θεατρική πράξη συντελείται εδώ. Όλοι ξέρουν ποιός σκέφτεται, ποιός παράγει τις ηθικές αξίες της εξουσίας, ποιός οργανώενει την Απόλυτη θέληση για δύναμη, όμως όλοι πρέπει να προσποιηθούν ότι ο αυτοκράτορας είναι αυτός που διατάζει την ζωή και το θάνατο των υποτελών, αυτός είναι η ιδιοφυία, ο άνθρωπος που είναι Θεός. Ο Σενέκας λέει στον Οιδίποδα του:
" Πόρτα της προδοσίας είναι η πίστη" .
Πίστη και προδοσία,ιδού το δαιμονιακό αντικείμενο της πολιτικής, η σκέψη του ανοίγει τον ορίζοντα μίας ψυχαναλυτικής ιστορίας της πολιτικής. Ο Σενέκας δεν φιλοσοφεί αλλά ομιλεί το Πραγματικό της Πολιτικής, ακριβώς γιατί όλο του το έργο απευθύνεται στην αυτο-συγκρότηση που χαρακτηρίζει το Υποκείμενο-Εξουσία και το Υποκείμενο της Εξουσίας.

Η ανάδειξη της εσωτερικότητας, οι μονόλογοι που ανατριχιάζουν σε όλα τα έργα του, παρουσιάζουν την Εαυτότητα, την ατομικότητα που πέρα απο το πως την καθρέφτισε η Αρχαιο-Ελληνική τραγωδία, εδώ θρηνεί την εν γνώση της ελευθερία να παρεμβαίνει στην πορεία των πραγμάτων. Ο φαταλισμός στο Σενέκα δεν είναι ο γνώριμος κλασσικός Στωικός φαταλισμός με τα περιθώρια στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, αλλά είναι το ένδυμα που κρύβεο το σώμα της πιο ακραίας αυτοκρατίας, ένας φαταλισμός που μοιάζει να λέει " ιδού ο άνθρωπος ο απόλυτος υπαίτιος του Κακού του, το Κακό το ίδιο".

Στην πραγματεία του περί της Οργής μας λέει πως η έκρηξη των συναισθημάτων οφείλεται σε μία υπερτιμήμενη και ανεδαφική ερμηνεία των δυνατοτήτων μας να καταφέρουμε κάτι. Αυτό οδηγεί στην αιματοχυσία, η άρνηση της υποκειμενικότητας να αποδεχτεί την φυσική αναγκαιότητα και νομοτέλεια, να αποδεχτεί και να πράξει μέσα σε αυτές. Ορθολογισμός και επιθυμία , να οι βάσεις της πολιτικής, μόνο που ο Σενέκας διακρίνει πως το αντικείμενο της πολιτικής δεν μπορεί να μην χαρακτηρίζεται απο αυτή την δαιμονιακή σύγκρουση,γιατί αυτό είναι ο τόπος συγκρότησης της Εαυτότητας, ενός Εγώ προς δύναμη και αυτο-συγκρότηση.

Για το λόγο αυτό η φιλοσοφία στο Σενέκα καθίσταται μία ηθική απολογία της πολιτικής φρίκης, ιδανικό χώρο για την παράσταση αυτής της ηθικής δικαιολόγησης του πολιτικού Κακού μετατρέπει το Θέατρο, το οποίο το χρησιμοποιεί όχι για να θεατρολογήσει αλλά για να προσπαθήσει να δώσει σωματικότητα σε αυτή την δαιμονιακή σύσταση της πολιτικής μέσω των υποκειμένων που πρωταγωνιστούν στα έργα του.

Θα ήταν άτοπο να λέγαμε,συνεπώς, πως η σκέψη του Σενέκα προσπαθεί να εκφράσει για πρώτη φορά την ηγεμονία του πολιτικού επι του φιλοσοφικού χρησιμοποιώντας και την φιλοσοφία ( βλέπε Στωική παράδοση) στην υπηρεσία αυτή; Θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι έχουμε μπροστά μας ένα Μακιαβέλι πριν το Μακιαβέλι με την έννοια της αυτονομίας του πολιτικού και της ηθικής του απο κάθε παράδοση φιλοσοφική και θεολογική μέχρι τότε;
Ίσως ναι ίσως όχι. Το βασικό είναι πως μιλάμε για μία προδρομική στιγμή στην ιστορία της αποδέσμευσης του Πολιτικού από το Φιλοσοφικό. Η Ρωμαική παράδοση της πολιτικής , έτσι όπως θα περάσει και θα ενσωματωθεί και στην Παπική-Ιησουίτική βουλησιαρχική πολιτική κουλτούρα σίγουρα ξεκινά απο αυτή την Σενέκεια αποενοχοποίηση.

Παρουσιάζοντας την κόλαση της σύγκρουσης, των συμφερόντων και των παθών της εξουσίας, είπε αυτό που δεν τολμούσε κανείς να πεί..Τα υποκείμενα της εξουσίας πιστεύουν ότι είναι Θεοί, η βία και ο τρόμος της πολιτικής απο εκεί πηγάζει. Από την συνείδηση αυτής της ανατριχιαστικής αυταπάτης που όμως είναι ο όρος για την απόδειξη της απόλυτης ελευθερίας.

Είναι λογικό γιατί όλο το Ελισαβετιανό Θέατρο, με τον Σαιξπηρ πρώτο, αναγνώρισε στην Σενέκεια δραματουργία το Λόγο και την μορφή της δικής του παραγωγής. Η παραφορά της εξουσίας και οι αιματοχυσίες της, η ακραία επιθυμία για ελευθερία και ο θάνατος που επιφέρει την θεία συνείδηση της ματαιότητας, τα φαντάσματα, τα τέρατα και η σκοτεινιά που κάνουν διάλογο με τον ήρωα. Παντού τρεμοπαίζουν οι μορφές μίας αδιανόητης ενοχής και ενός αδιανόητου πάθους, για το πως αλλιώς αν όχι μέσα απο την απόλυτη σύγκρουση με τον κάθε Άλλο θα καταλάβω τον εαυτό μου, την δύναμη μου, το Εγώ μου; Πως αλλιώς αν δεν παλέψω για εξουσία είναι δυνατόν να έχω ελευθερία άρα να είμαι πραγματικά ένα Εγώ;

Ο Σενέκας παύει πια να μιλάει για την Θεία μανία, οι μαινόμενοι δικοί του τραγικοί ήρωες διακατέχονται από αυτή την εγκληματόφιλη πράξη της εξόντωσης, πράξη που θεωρείται γέννημα του ύψους των καθηκόντων που έχουν θέσει τα υποκείμενα στον εαύτο τους. Στη δύση της πιο σκληρής αυτοκρατορικής δυναστείας της Ρώμης η πολιτικής δεν συνυπάρχει με την φιλοσοφία, η τελευταία είναι απλά ένα ομοίωμα μίας πνευματικής και ηθικής ουδετερότητας που ενδιέφερε τις ανώτερες τάξεις να παρουσιάζουν ως μία μορφή αυτοσυνείδησης τους , την ώρα που κάτω απο την τήβενο το μαχαίρι της Πολιτικής έσταζε το αίμα της πραγματικότητας.

Βοηθητική βιβλιογραφία

1. Σενέκας, Οιδίπους,εκδ. Καστανιώτη

2. Σενέκας, Περί της πνευματικής γαλήνης, εκδ.Πατάκη

3. Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, εκδ.Πατάκη

4. Στέφανος Δάνδολος, Νέρων , Εγώ ένας Θεός, ιστορικό μυθιστόρημα, εκδ.Καστανιώτη

Σ.