ΤΟ ΣΤΩΙΚΟ ΤΕΡΑΣ: μελέτη στο έργο του Χέρμαν Μπροχ, "ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΘΑΝΑΤΟΣ"

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ


1.Στη χώρα της γλώσσας εκείνης που το εκφερόμενο είναι καθορισμός του Πραγματικού, υπάρχουν επιτεύγματα ανεπανάληπτης απόδοσης της θεωρίας και της ποίησης ως ενότητας μη-φιλοσοφικής και αντι-φαινομενολογικής έκφρασης. Η αξία της συστηματικής μελέτης αυτών των έργων είναι μεγάλη, όχι γιατί έτσι ενισχύεται η Φιλολογική και ερμηνευτική παράδοση της Λογοτεχνικής θεωρίας, ούτε γιατί πρέπει α πριόρι να αναδείξουμε γενικά την γλωσσολογική δυναμική του Κλασσικού Μυθιστορήματος. Είναι μεγάλη η αξία για να ερευνήσουμε τις ιστορικές, πολιτικές, πολιτισμικές και θεωρητικές συνθέσεις και αντιθέσεις που κατασκευάζουν το οικοδόμημα ενός Λόγου που επικοινωνεί μόνο με τον ορίζοντα του Απόλυτου Ξένου, τον ορίζοντα του Πραγματικού.

Στο σημείο αυτό, χωρίς να υποτιμάμε την βοήθεια εργασιών που αναμετριώνται με μία ειδική πλευρά κάθε φορά ενός Κλασσικού έργου, επιμένουμε στην αναζήτηση της κεντρικής σημασίας, ως προς τη θεωρία, του έργου, των γενικών εννοιών που αποδομούνται και οικοδομούνται στην εξέλιξη του.

2. Στη βάση αυτή, είναι δυνατό να καταφέρουμε να εξηγήσουμε την διαχωριστική γραμμή που χωρίζει την γλώσσα της επικοινωνίας, της κυρίαρχης ταξικής εκπαίδευσης, την γλώσσα των Ιδεολογικών μηχανισμών, από την γλώσσα που αναπαράγει την αλήθεια, θεωρητικά-επιστημονικά και πολιτικά. Ξέρουμε όμως πως το έδαφος αυτής της Γλώσσας δεν υπάρχει κάπου. Βρίσκεται κατακερματισμένο και διαμελισμένο μέσα στον τόπο της ψευτο-γλώσσας, ως ντεκόρ και άλλοθι μιας οικουμενικότητας που χρησιμοποιεί την φορμαλιστική συνύπαρξη ως μέσο για να αποδυναμώσει την ενοποίηση της γλώσσας του Πραγματικού σε μία ανεξάρτητη επικράτεια θεωρίας. Ίσως, κουραστικά κιόλας, να επαναφέρουμε το ζήτημα της ιδεολογικής πάλης που διεξάγεται εντός της Γλώσσας, ζήτημα καθοριστικό και πολυσύνθετο όσο ποτέ άλλοτε. Όμως οφείλουμε να εργαζόμαστε με θεωρητική χειρουργικότητα, ώστε να ενοποιούμε σε ένα σώμα αληθειών τα σκόρπια μέλη του Ενός, που υπάρχουν διασκορπισμένα εντός της θεωρίας του ήδη-Κόσμου.

Ακριβώς για αυτό τα μεγάλα-Κλασσικά έργα είναι ένας ιδανικός τόπος για μια τέτοια εργασία. Η κοινή βάση τους, να σχηματίζουν δηλαδή μία απόδοση καθολικών νοημάτων, μας βοηθά στην αναγνώριση του τρόπου λειτουργίας φιλοσοφικών-ιδεολογικών-ηθικών-αισθητικών-επιστημονικών διαδικασιών σε ένα τόπο εξω-φιλοσοφικό, εξω-ηθικό, εξω-πολιτικό και εξω-επιστημονικό, όπως είναι η μυθιστορηματική γραφή.

Αυτή είναι και η προκλητική γοητεία της μυθιστορίας, η σχέση διαφορετικών υποκειμένων Λόγου σε μία πάλη μέχρι τέλους. Και εκεί θέτουμε το ερώτημα "Ποιο Υποκείμενο νίκησε;" ή "Ποιος αποφασίζει για τον νικητή;", ο συγγραφέας, ο αναγνώστης ή το ίδιο το έργο;

Η γραφή των Κλασσικών έργων μεγαλουργεί γιατί δημιουργεί τους πιο αδιανόητους λαβυρίνθους για την φιλοξενία αυτών των Υποκειμένων, έχει τη βασιλική άνεση να γεννάει όσους Μινώταυρους θέλει και να παράγει άπειρα νήματα. Παρόλα αυτά η γραφή δεν είναι ο τελικός κριτής για το ποιός βγαίνει κυρίαρχος του νοήματος στο τέλος ενός μυθιστορήματος. Υποστηρίζουμε το Αλτουσεριανό σε "τελική ανάλυση", τον επικαθορισμό ως προϊόν της σύγκρουσης και όχι ως α πριόρι ντετερμινισμό. Για αυτό άλλωστε χρειαζόμαστε τη θεωρία.

3. Δεν θα εγκλωβίσουμε την μελέτη μας στον ιστορικισμό που καθόρισε τον Χέρμαν Μπροχ. Δεν θα αναλύσουμε δηλαδή την επίδραση της προ-πολεμικής και πολεμικής κατάστασης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όπου και έλαβε χώρα η συγγραφή του "ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΘΑΝΑΤΟΣ". Το αυταπόδεικτο της ανάγκης του δημιουργού να συνθέσει ένα αλληγορικό αντίο στον κόσμο που ισοπέδωνε ο μεγάλος πόλεμος, το κρατάμε σχετικά με την κατανόηση των ιδεολογικών βάσεων του ύφους αλλά και του γενικότερου προσανατολισμού που ο Μπροχ θέλησε να δώσει στο έργο του. Όμως αυτή η εξύμνηση του Θανάτου, ο αποχαιρετισμός κάθε προορισμού (δεν υπάρχει εδώ καμία Ιθάκη) ξεπερνά τον συγγραφέα.

Τα υποκείμενα που γεννά η γραφή του έργου δεν είναι βιωματικές ενσαρκώσεις του συγγραφέα, έχουν αυτονομηθεί μέσα από την μεταξύ τους πάλη για τον καθορισμό του λόγου, έχουν πια την δική τους ιστορία.

Β. Η Αντι-Οδύσσεια: Από τον Ομηρικό ανθρωπισμό στον Βιργίλιο υπερ-ανθρωπισμό

O Bιργίλιος, ο δημιουργός της Αινειάδας, ο δεύτερος Όμηρος, γίνεται στο έργο του Μπροχ πρωταγωνιστής μιας Αντι-Οδύσσειας, ένας ήρωας που μάχεται να προλάβει να θεωρήσει την κοσμική ύπαρξη, να μιλήσει όπως μιλάει η Φύση ολόκληρη. Ο Βιργίλιος πεθαίνει, δεν πηγαίνει προς μία Ιθάκη, οδηγείται όχι πίσω στη γενέθλια γη, αλλά στην προτετελεσμένη ανυπαρξία του Όντος. Κατά μία έννοια, ο Βιργίλιος του Μπροχ ενσαρκώνει μια αντίστοιχη κυκλικότητα με αυτή του Ομήρου, μόνο που εδώ το βασίλειο των ανθρώπων έχει μπει σε δεύτερη μοίρα. Ο Όμηρος στην Οδύσσειά του επιβάλει ένα ανθρωπισμό που σφράγισε τον Δυτικό πολιτισμό· παντού κυριαρχεί ο κόσμος των παθών και των σκοπών των ανθρώπων, παντού ο Οδυσσέας υπερβαίνει εμπόδια και ταυτόχρονα προβάλει αξίες και πρότυπα διαχρονικά. Ο Όμηρος στα έργα του αναδεικνύει την ανθρώπινη πάλη σε ανώτερη μορφή της Φύσης.

Ο Βιργίλιος, όχι του Μπροχ, ο πραγματικός Βιργίλιος είναι ο ποιητής που συνεχίζει στα βήματα αυτού του ανθρωπισμού, κάνει όμως κάποια βήματα που στρέφουν το δικό του μεγάλο έργο, την Αινειάδα, μακριά από τον Ομηρικό ανθρωπισμό. Ο Αινείας του Βιργιλίου δεν είναι ο νικητής Οδυσσέας που πασχίζει για την επιστροφή στην πατρίδα. Αντίθετα είναι ο ξεριζωμένος, ο ηττημένος, ο σχεδόν νεκρός· ο αγώνας μέσα στην Αινειάδα μπορεί να δείχνει την ανθρώπινη υποκειμενικότητα στο κέντρο, αλλά αυτή τη φορά έχουμε μια ανθρώπινη υποκειμενικότητα που διαλύει την κυκλικότητα και τον νόμο της Ομηρικής επιστροφής.

Ο Αινείας είναι ο ιδρυτής, ο καινοτόμος, θεμελιωτής της Ρώμης. Ο Βιργίλιος εισάγει με το έπος του την δύναμη, την επιβολή, την βία της επικράτησης για το νέο, την μανιώδη προσπάθεια να δοθεί ένας άλλος ντετερμινισμός στη ροή των πραγμάτων. Η Αινειάδα είναι ένας υπερ-ανθρωπισμός, γεμάτος από την ιδεολογική επιρροή μιας Ρώμης που γεμάτη αυτοπεποίθηση ζητάει ένα έπος που να διαιωνίζει την καταγωγική της πράξη, το καταγωγικό της συμβάν.

Αυτός ο Βιργίλιος, γίνεται από τον Μπροχ ένα υποκείμενο που αναγνωρίζει την ματαιότητα της εξύμνησης αυτής της ιδρυτικής βίας του πρώτου Ρωμαίου, μέσω του πένθιμου στοχασμού του πάνω στην ολοκληρωτική ζωή του Ενός, του κόσμου πέρα από τον ήδη-κόσμο. Η μεγάλη Στωική σκιά της Ρωμαϊκής κουλτούρας είναι πάνω του, για να δείξει σε κάθε στροφή της γλώσσας του τις αδιατάραχτες νομοτέλειες της κοσμικής διαλεκτικής. Ο Θάνατος τού υπενθυμίζει την θέση του στο σύμπαν αυτό, του μαθαίνει όμως και την δημιουργικότητα του Θανάτου μέσα από το στοχασμό του Μηδενός, του Τίποτα, του αδιάσπαστου Ενός.

Σε αυτή την πορεία προς το Θάνατο, η θεωρία του Βιργιλίου του Μπροχ είναι ένας θρήνος για την ανικανότητα του ανθρώπου. Ο Μπροχ παίρνει τον συγγραφέα του πρώτου υπερ-ανθρωπισμού και τον καθιστά ψάλτη του απανθρωπισμού. Ο Βιργίλιος στην έλευσή του προς το τέλος απεικονίζει την φρίκη για την ματαιότητα της πράξης μέσα σε ένα κόσμο που επικαθορίζεται από το Ακατάληπτο, από το Καταστροφικό Πραγματικό, από το μη-Αφομοιώσιμο Άλλο για τον άνθρωπο. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Μπροχ βάζει τον Βιργίλιο να σκοτώσει τον Αινεία του, διαλέγοντας να πεθάνει με τέτοιο τρόπο.

Ο Ομηρικός κόσμος είναι μια επαναφορά στην τάξη, ο Βιργίλιος κόσμος είναι μια τερατωδία που συνιστά όμως μια μεγαλοφυή έκφραση της ανθρώπινης τραγικότητας. Ο κόσμος φτιάχνεται από το μηδέν, δεν προϋπήρχε, ιδρύεται ο κόσμος που νοηματοδοτεί τα πάντα· την ίδια ώρα αυτός ο κόσμος της πολιτείας του καινούριου είναι ένα όργανο στα χέρια της ζωοποιού φθοράς και τελείωσης κάθε όντος. Ο Μπροχικός Βιργίλιος είναι ένα Στωικό τέρας, ξαπλωμένο στο νεκρικό κρεβάτι της φιλοσοφίας και της ποίησης με τα αίματα από τις σάρκες της βίας του Πραγματικού που εξύμνησε όσο κανένας άλλος. Έχει όμως συνειδητοποιήσει πως η γλώσσα της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν μπορεί να καταπραΰνει τον πόνο από την τερατώδη φύση του έργου που ομιλεί το Πραγματικό, αλλά τελικά δεν παράγει τίποτα Πραγματικό αυτό το ίδιο. Είναι ενδεικτική η φράση που λέει ο Βιργίλιος στο πρώτο μέρος του βιβλίου:

"Όνειρο, ω Όνειρο, όσο γράφουμε ποιήματα, δεν ξεκινάμε, δεν πάμε πουθενά, δεν φεύγουμε απο΄ κει που' μαστε" (1).

Ο Μπροχικός Βιργίλιος ξέρει πως δεν είναι η ποίηση το ξεκίνημα κανενός ταξιδιού, δεν οδηγεί πουθενά σε κανένα προορισμό, δεν απομακρύνεται ποτέ από τον ήδη-κόσμο. Ο μόνος άνθρωπος που υπάρχει σαν θεωρητικός αυτής της τερατώδους οριακότητας της ανθρώπινης πράξης, απευθύνεται στο Όνειρο, στο ουτοπικό στοιχείο που αποτελεί τον τελικό κριτή της ύπαρξης του ποιητή· όσο γράφουμε ποιήματα θα μιλάμε πάντα μαζί, αλλά μόνο μαζί, μοιάζει να λέει ο Βιργίλιος στο Όνειρο του.

Μπαίνουμε σε μια Αντι-Οδύσσεια, ο ήρωας μονολογεί προς το Θάνατο μόνο με σκοπό να καταλάβει τον τρόπο ύπαρξης του Είναι· δεν έχει τις επιθυμίες του Οδυσσέα, τη γυναίκα, το πατρικό παλάτι, την ιδιοκτησία του πλούτου και της εξουσίας, δεν παλεύει για τίποτα τέτοιο ο Βιργίλιος, ταξιδεύει και αποδέχεται την λιτότητα του πεθαίνειν, πριν πεθάνει οριστικά· αποδέχεται την απόλυτη κοινοκτημοσύνη της ζωής μέσα στο Τιτάνειο ποτάμι της ύλης. Δεν υπάρχουν δίπλα του σύντροφοι, συναγωνιστές. Ιδιοκτησία του είναι μόνο αυτή η δυνατότητά του να πεθαίνει με την συνείδηση ότι υπήρξε ένα τέρας στην υπηρεσία του Πραγματικού.


Γ. Το Στωικό τέρας της ενατένισης του Ενός

Ιδού ο θεωρητικός, ο υιός του Πραγματικού, ατενίζει το Ένα, ατενίζει, προσπαθεί να ανοίξει τις πύλες της αντίληψης του στην έλευση του Πραγματικού. Ο Βιργίλιος θεωρεί το Ένα σαν να θεωρεί τον Πατέρα — φρικτό δέος ενώπιον του πρωταρχικού Απόλυτου, ενώπιον της ανόλεθρης ύλης και της ενιαίας αρμονίας της καταστροφής που επιφέρει γεννήσεις διαρκώς, αλλά και φθόνος για την καταδικασμένη πράξη της θέλησης του θεωρητικού να αποδώσει το Πραγματικό πάντα με μη-Πραγματικές οντότητες. Ο ετοιμοθάνατος αναγκαστικά ατενίζει, θυμάται δεν σκέφτεται, είναι πνιγμένος μέσα στους καταρράκτες των εικόνων και των αναμνήσεων, των άμεσων εμπειριών και των φαινομένων, ατενίζει και κατανοεί ότι πιο βαθιά από τα φαινόμενα βρίσκεται ο λόγος που κάνει την θεωρία να μιλάει για Θεούς και Αρχές. Όμως σχετικά με το Ένα φαίνεται ότι ο Βιργίλιος δεν αρκείται να το ενατενίσει Θεοποιητικά. Η Στωική απάθεια, οδηγός για την ταύτιση με την αδιαφοροποίητη υπόσταση του καθαρού Πραγματικού, ξεδιπλώνεται σε όλο το έργο παντού. Ο Βιργίλιος μοιάζει να προσπαθεί να αγγίξει μέσω του Θανάτού του την έννοια της Θείας αρχής που καθορίζει τα πάντα και δεν καθορίζεται από τίποτα. Ο Μπροχ βάζει τον Βιργίλιο να εκφέρει τα πάντα για το Πάν την ώρα που τον παρουσιάζει ατάραχο μέσα στην θορυβώδη ζωή του πολλαπλού-Κόσμου:

"..Αχ, όλοι περιβάλλονται από ένα κυκεώνα φωνών, όλοι στη ζωή τους πορεύονται γύρω από αυτόν τον κυκεώνα, πορεύοντ΄ αστάματητα, πορεύοντ΄ ακατάπαυστα κι ωστόσο μένουν πάντα τους κολλημένοι στο ίδιο σημείο απ΄όπου ξεκίνησαν μες στο δεινόπυκνο, μες στο αδιαπέραστο δάσος των φωνών, μπερδεύονται μέσα στο αβγάτεμα της νύχτας, μπλέχονται τα πόδια τους στις ρίζες του δάσους, στις ρίζες εκείνες που υπάρχουν εκτός παντός χρόνου και εκτός παντός χώρου, αχ, όλοι απειλούνται από τις ακαταδάμαστες φωνές κ΄ απ΄ τα χέρια τους που είναι απλωμένα να τους πιάσουν, απ΄ τα κλαριά των φωνών, απ΄τις φωνές των κλαδιών που, έχοντας μπλεχτεί ανάμεσα τους αξεχώριστα πια, θέλουν να τυλίξουν τους πάντες, απ΄τις φωνές των κλαδιών που μεγαλώνουν χωριστά το καθένα, που προβάλλουν κατά έξω μοναχά και μετά ξανατυλίγονται όλα μαζί και γίνοντ΄ ένα...δαιμονικές φωνές μες στην αυτονομία τους, φωνές δαιμονικές μέσα στην απομόνωση τους, φωνές στιγμών, φωνές ετών, φωνές αιώνων που διασταυρώνονται στο πλέγμα των κόσμων, στο πλέγμα των χρόνων, φωνές ακατανόητες και αδιαπέραστες μέσα στην — που μουγκαλίζει και βρυχιέται — βουβαμάρα, στην βουβαμάρα την κάθυγρη από τις στοναχές των πόνων και από την δριμεία και από την απότομη και από την χαρούμενη αγριοσύνη ενός ολάκερου κόσμου, αχ, κανείς δεν ξεφεύγει απ΄το πρωτογενές, απ΄το στοιχειώδες μουγκρητό, κανείς δεν είναι σε θέση να το γλυτώσει, ακριβώς επειδή ο καθένας χωριστά, είτε το γνωρίζει, είτε όχι, δεν είναι απ΄μόνος του τίποτα άλλο παρά μια από τις φωνές, ανήκει σ΄αυτές και στην αδιάλυτη, την ακατάτμητη , την αδιαπέραστη απειλή τους — μα πως να τρέφεις πια ελπίδες!" (2)


Δ. Η νομοτέλεια και το συμβάν

"Εκεί τότε, μπροστά στο μάτι του που είχε αρχίσει να ξαναβλέπει, υπέστη το Τίποτα και πάλι μια μεταβολή τείνουσα στο άπειρο, προκειμένου να γίνει ον και γεγονός." (3)

Ο Βιργίλιος είναι ένας κήρυκας μίας νομοτέλειας που οδηγεί στην εκ του μηδενός συμβαντοποίηση, στην ακολουθία μεταβλητών εντός του Αμετάβλητου Πραγματικού, αμετάβλητου ως προς την Πραγματικοποίηση του, που δεν φιλοσοφικοποιείται και δεν μπορεί απόλυτα να εννοιοποιηθεί στις Ιδέες. "Ον" και "Συμβάν", η οντολογική ταυτότητα είναι δοσμένη από τον Μπροχικό Βιργίλιο μέσα από την έκθεση των άπειρων εκ νέου δημιουργιών που σχηματίζουν το ανέγγιχτο από την θεωρία Ένα. Με αυτή την έννοια οδεύει προς το τέλος του ο Βιργίλιος; Μας κάνει συμμέτοχους του Κοσμικού Θανάτου που είναι η πρώτη αιτία της δημιουργίας; Ποιος είναι ο προκαθορισμός που επικρατεί, αυτός της Στωικής μηδαμινότητας μπροστά στο ανόλεθρο μίας Θεοποιημένης φύσης ή ο προκαθορισμός της συμβαντικότητας του Τίποτα που γίνεται Σύμπαν;

Ο ποιητής θρηνεί την αδυναμία του να απαντήσει σίγουρα ποιο είναι το Αρχι-Υποκείμενο της ύπαρξης, θρηνεί γιατί στην πορεία αυτού του ταξιδιού βλέπει όλο και πιο καθαρά το τερατώδες του πρόσωπο, το πρόσωπο της ποίησης που απέδωσε την αλήθεια της εξουσίας, που υπήρξε εξουσία, αλλά στο τέλος της ζωής του συνειδητοποιεί την υποτακτικότητα του μπροστά στην αλήθεια του Ενός, του Πραγματικού.

Ο Βιργίλιος πεθαίνει, αλλά ο Λόγος του έχει γεννήσει μια μη-φιλοσοφική νομοτέλεια, την νομοτέλεια του στοχασμού, που αδιάφορος και αμετάβλητος από τις ανθρωπιστικές προϋποθέσεις του, υποδεικνύει το συμβάν ως οντολογική ύπαρξη και αρνείται σε κάθε άλλη οντολογία την ύπαρξη της, εφόσον δεν δημιουργείται από το καθαρό Πραγματικό. Λόγος ασύλληπτα άρρητος, επέκεινα της γλώσσας, γιατί δεν υφίσταται οντολογία που να αποδοθεί από την γλώσσα πραγματικά.

Ο Βιργίλιος τελικά πεθαίνει αποδεχόμενος την τερατώδη οριακότητα· το φάντασμα του Αινεία άλλωστε του υπενθυμίζει πως αυτός ίδρυσε τη Ρώμη, ενώ εκείνος τραγούδησε εκ των υστέρων το κατόρθωμα του, το συμβάν του. Το Στωικό τέρας είναι όμως η ύπαρξη και των δύο. Ο ιδρυτής και ο κήρυκας, η πράξη και η Θεοποίηση της, το σπαθί και ο Λόγος· τέρας γιατί το σώμα του είναι δύσμορφο και δικέφαλο, σώμα της εξουσίας και της ιστορίας, σώμα της αλήθειας και της δύναμης· Στωικό γιατί ατάραχα και με μεγαλείο αναγνωρίζει ότι είναι ένας κλώνος του Απόλυτου Πραγματικού, παρανάλωμα στην πυρά της ύλης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.Hermann Broch ,ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΘΑΝΑΤΟΣ, εκδ.Gutenberg.
2.Hermann Broch ,ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΘΑΝΑΤΟΣ, εκδ.Gutenberg.
3.Hermann Broch ,ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΘΑΝΑΤΟΣ, εκδ.Gutenberg.